Kan dat? Kun je een portret van de apostel Paulus samenstellen op basis van wat Lucas over hem schrijft in de Handelingen van de Apostelen, aangevuld met wat hij in zijn Brieven over zichzelf schrijft? Geen theologisch portret. Dat is genoeg gebeurd. Nee, een ‘gewoon’ portret zoals je vindt in de gemiddelde biografie.
Fik Meijer, emeritus hoogleraar Oude Geschiedenis aan de UvA, heeft zich daar aan gewaagd en geprobeerd Paulus, ‘die complexe persoon met zijn goede en slechte kwaliteiten’, tot leven te wekken. Hij kende Paulus van huis uit. Zijn vader, leraar geschiedenis aan een katholiek Leids Lyceum, was een groot bewonderaar van de apostel. De landkaart met zijn zendingsreizen hing bij hem in de klas. Die kaart hangt nu bij Fik thuis. Van kritiek wilde zijn vader niet horen. Bij de zoon is dat anders. Eigenzinnig, betweterig, drammerig, ambitieus zijn kwalificaties die geregeld in zijn boek terug komen.
Een boek overigens dat door zijn nuchterheid iets verademends heeft. Geen tekstkritische of literair-kritische methode om achter de tekst door te dringen tot wat eigenlijk bedoeld zou zijn. Maar gewoon, recht voor zijn raap, letterlijk nemen wat er staat. Net of het gaat om gewone geschiedschrijving. Maar beoogt Lucas ‘gewone’ geschiedschrijving in zijn Handelingen?
In de loop van het boek komt die vraag een paar keer op. In het bijzonder bij Meijers nautisch goed doortimmerde analyse van de schipbreuk die Paulus, op zijn derde en laatste zeereis onderweg naar Rome, leed op het eiland Malta. In de loop van het verhaal verandert Paulus van iemand in de marge naar de figuur om wie alles draait. Zijn eerste advies om de winterstormen te ontlopen door te overwinteren in Schone Havens, een haven op Kreta, wordt nog in de wind geslagen. Terecht volgens Meijer. Schone Havens was ongeschikt om zware stormen te doorstaan. De schipper zag dat beter dan Paulus. Toch wordt Paulus steeds belangrijker en uiteindelijk heeft hij het zo’n beetje van de schipper overgenomen. Overigens met rampzalige gevolgen, want uit zijn adviezen blijkt een schrijnend gebrek aan zeemanskunde. Zo denkt Paulus dat de bemanning wil vluchten als zij op het hoogtepunt van de storm een sloep te water laat. Het tegendeel was het geval. Een sloep uitzetten om boegankers uit te brengen was op dat moment het enige wat de bemanning nog kon doen. Als het gelukt was, had het schip misschien nog een kans gehad. Paulus daarentegen laat de touwen van de sloep te kappen. Weg sloep, weg schip. Gevolg van nautische onkunde bij Paulus, die desondanks uitgroeit tot de held van het verhaal.
Zo wordt Paulus in het verslag van Lucas de man van God, die zorgt voor het wonder dat alle opvarenden gered worden waardoor ook hij zelf behouden aankomt in Rome om daar het evangelie te verkondigen. Om dat beeld rond te krijgen heeft Lucas het verhaal van schipbreuk naar eigen hand gezet. Bemanning en schipper komen uiteindelijk in het stuk niet meer voor. De nautische amateur Paulus heeft letterlijk het roer overgenomen.
Het is niet de eerste keer dat er een ondertoon van ergernis bij Meijer te bespeuren is over Paulus’ zelfverzekerdheid over eigen gelijk, ook al heeft hij geen verstand van zaken. Ook in andere verhalen van de Handelingen en in de Brieven komt hij een uitgesproken eigenzinnige Paulus tegen met maar één ambitie: zijn geloof uitdragen in het hele Romeinse Rijk. De door hem gestichte christelijke gemeenschappen dienden zijn gedachtegoed als fundament van hun geloof te beschouwen. Als ze dat niet deden en gevoelig bleken voor alternatief gedachtegoed, was hij niet mals en kon hij geweldig te keer gaan. Dat de oergemeente in Jerusalem anders, meer joods, in de christelijke traditie stond kon hij maar moeilijk accepteren. Door te pronken met de positieve resultaten van zijn zendingswerk zette hij ze onder druk. Dat hij zich daarmee niet populair maakte, deerde hem niet. Meijer verdenkt hem van grootheidswaan. Hij zou zichzelf zien als een tweede Alexander de Grote, die de hele toen bekende wereld óók onder zijn invloed gebracht had.
Zo ontstaat een portret van Paulus als een gedreven, eigenzinnige man, die de boodschap van Jezus Christus naar eigen inzicht heeft gemodelleerd en alles op alles zette om zijn boodschap te doen ‘winnen’. Scherp gezegd: Paulus gebruikte God, en de boodschap van zijn Zoon, om zijn eigen boodschap er door te drukken.
Voor de gelovigen die de Handelingen lezen en de brieven van Paulus, is het net andersom. Niet Paulus gebruikt God, maar God gebruikt Paulus. Niet Paulus is ambitieus en drammerig. God is dat. In het begin van de Handelingen citeert Lucas deze laatste woorden van Jezus uitgesproken pal voor zijn hemelvaart : “Jullie zullen kracht ontvangen en van mij getuigen … tot aan de uiteinden van de aarde.” Dat heeft Paulus gedaan. Niet te eigen bate, maar in dienst van zijn Heer. Aldus de gelovigen.
De God van Paulus was hoog en machtig en tegelijk laag en dienstbaar. Eeuwig en tegelijk tijdelijk, want hij had rondgelopen in de gestalte van een mens, zijn Zoon. Datzelfde hoog en laag, fel en zachtmoedig, vol van ijver en tegelijk vol van liefde, vind je bij Jezus. Het is de religieuze pit van het christendom.
Diezelfde dubbelslag zie je bij Paulus zelf. Soms hoog van de toren, dan weer van een grote ootmoedigheid. Fel en drammerig, maar tegelijk met een diep besef van dienstbaarheid. Door die innerlijke tegenstrijdigheid heeft hij iets raadselachtigs en is hij alle eeuwen door blijven fascineren. Haal je die pit, die tegenstrijdigheid, er uit, dan houd je, zoals Meijer laat zien, blinde ambitie voor het eigen gelijk over. In die zin is zijn Paulus eerder een voorloper van de kerkgeschiedenis, ook vol ambitie voor het eigen gelijk, dan een volgeling van Jezus.
Fik Meijer, Paulus. Een leven tussen Jerusalem en Rome.
Atheneum, Polak & Van Gennip. € 19,95
Recente reacties