Alleen op Bonaire. Ver van huis. Uitzicht op zee. Altijd hetzelfde, altijd anders. Ik begin mijn dagen met het dagboek dat godsdienstsocioloog Gerard Dekker samenstelde uit het verzamelde werk van Dietrich Bonhoeffer, de Duitse theoloog die vanwege zijn verzet in 1945 door de nazi’s werd omgebracht. Iedere dag een tekst gegroepeerd rond een maandelijks wisselend thema.
Ik weet niet of het ligt aan de keuzes van Dekker, maar Bonhoeffer komt er strenger, radicaler uit naar voren dan het beeld dat ik van hem had. Zo las ik op 7 juni: “Hij (God) zal niet vragen of wij Duitsers waren of Joden, of we nationaalsocialisten waren of niet of we tot de Belijdende Kerk gehoord hebben of niet;…..of we een levenswerk kunnen laten zien….. dan wel gering en onbelangrijk waren”……God zal eenmaal alle mensen vragen of ze geleefd hebben naar het evangelie.” Het gaat in de godsdienst, aldus Bonhoeffer, niet om harmonie of geluk. Ook niet om christelijke meningen. Het gaat om een keus: voor of tegen Christus. Om leven volgens het evangelie. Uit sterkte en gevoel, vanuit wil en verstand. Dekker heit het er via Bonhoeffer, of vice versa, dag na dag bij me in.
Vrijdag 1 juni j.l stond in het dagblad Trouw een interview met de Utrechtse hoogleraar Psychiatrie Frank Koerselman. Leven, zo zei hij, is for better en for worse. Mensen met wie het goed gaat, ervaren het leven als een geschenk. Om dankbaar voor te zijn. Dat slaat om bij tegenslag. Bij ziekte en dood. Dat te accepteren is moeilijk. Zeker tegenwoordig. Mensen kunnen niet meer accepteren wat hen door een ander of door het lot is aangedaan. Het lijden aanvaarden ze nauwelijks meer,. Ze voelen zich miskend, voelen zich slachtoffer en gaan zo op in die slachtofferrol, dat ze niet zien dat het leven verder gaat, verder moet gaan. Zij het niet als geschenk, maar als opdracht. Koerselman, die zichzelf niet als een gelovige omschrijft, verwijst naar het laatste woord van Christus: “Het is volbracht”: Christus’ opdracht na een leven for worse was volbracht.
Sinds mijn leven van de ene dag op de andere is veranderd van een leven vol harmonie en geluk in een leven for worse, lees ik anders. Zo weet ik tegenwoordig al na een paar bladzijden of wat ik lees, geschreven is door iemand uit het leven for better of door iemand uit het leven for worse. In wat Bonhoeffer met name in de laatste jaren van zijn leven schreef, druipt het er vanaf. Zijn leven was een leven for worse en hij leefde uit de opdracht zich daar niet bij neer te leggen.
Dat moet loodzwaar geweest zijn. Voorgoed gescheiden van zijn verloofde, verschillende familieleden door de nazi’s geëxecuteerd, zijn fiere Duitsland geregeerd door misdadigers, zelf in afwachting van de strop. In die situatie zag hij het als zijn opdracht menselijk, rechtop, vanuit zijn geloof te blijven leven. Het betekende dat hij zijn geloof anders, aardser, handelingsgerichter, minder religieus moest verwoorden. Alleen zo voorkwam hij dat de machteloze treurnis over wat hem, zijn land en familie overkwam de overhand zou krijgen.
Het inzicht dat het leven bij verdriet en lijden verandert in een opdracht, heeft me op weg geholpen bij het verwerken van mijn eigen verdriet. Kijk niet om naar verloren geluk en harmonie, hoe moeilijk ook, maar richt je op een nieuwe opdracht: ondanks alles verder leven, overleven.
Door al die betuigingen van moed, opdracht en kracht die Dekker in zijn Bonhoeffer Dagboek achter elkaar heeft gezet, treft je bij Bonhoeffer een haast nietzschiaanse koppigheid. Koppig trouw. Aan Christus. Maar ook aan de aarde, zoals Nietzsche wilde. Bij Bonhoeffer ligt trouw aan de aarde en aan de mensen in het verlengde van trouw aan Christus. “Uiteindelijk”, zo schrijft hij, “gaat het er niet om of ik als held het toneel verlaat, maar hoe de volgende generatie verder zal leven.” Dat zag hij als zijn opdracht.
Niet blijven steken in de slachtofferrol, maar aan verdriet en lijden de opdracht ontlenen opnieuw te overdenken wat het betekent te leven uit het evangelie. Daar leefde hij voor. Tot het bittere einde. Misschien moet je eerst zelf geconfronteerd worden met het leven for worse om Bonhoeffers gedachten op dat punt van binnenuit te verstaan als hulp bij het formuleren voor mijzelf van wat nu de levensopdracht is.
Dietrich Bonhoeffer, Een thematisch dagboek. Samengesteld door Gerard Dekker.
Meinema / Averbode. € 25,00
Maakt me nieuwsgierig om het te lezen !
Heel herkenbaar en vooral dat proeven of iemand iets zegt en daarin doorklinkt dat hij uit ervaring weet wat hij zegt. Watchman Nee schreef eens; Diepte roept to diepte. En dit weet ik uit ervaring, dat wat een ander meemaakt wat ik ook mee gemaakt heb, des te beter ik hem begrijp. Ook wij verloren onze schoondochter en herkennen het verdriet, ongeloof en gemis. In augustus wordt het een jaar geleden dat ze overleed, maar het gemis is nog levensgroot en ze zeggen dat de tijd alle wonden heelt en daar reken ik dan maar op. Maar het leven dat overleven is geworden , is voor velen herkenbaar en daarin wordt je lotgenoten. Maar wel lotgenoten verbonden in Christus !